انتقاد سازنده یا تخریب کننده

شاید بسیاری از ما خاطره‌ی خوبی از نقد کردن و یا نقد شدن به یاد نداشته باشیم، ممکن است واقعیتی را طوری بیان کرده باشیم که در عوض کمک کردن به‌طرف مقابل، او را ناراحت  کرده باشیم و یا کسی از ما به‌درستی انتقاد کرده باشد، اما درنهایت بجای برطرف کردن ضعف‌ها ،ناامید شده و یا از فعالیت خود دست بکشیم.

اما چرا چنین اتفاقاتی می‌افتد؟ این مسئله را باید از دو جنبه بررسی کرد: نقد شونده – منتقد

انتقاد به معنی بررسی دقیق رویدادها به‌منظور آشکار شدن عیب کار، بر کننده‌ی آن است نه برای شمارش عیوب، بلکه برای رفع آن‌ها و بهبودی. معمولاً معنی انتقاد با عیب‌جویی، اعتراض و یا توهین ممکن است اشتباه گرفته شود. برخی از افراد عقیده دارند که انتقاد یعنی دخالت کردن در کار دیگران، درحالی‌که برخی دیگر معتقدند که عیب در همه‌جا و همه‌کس وجود دارد، پس باید انتقاد صورت گیرد چراکه عامل رشد و اصلاح جامعه است.

علت گریز از انتقاد، ترس از روبرو شدن با خویشتن خویش است و یا نگرانی از خدشه‌دار شدن روابط انسانی؛ اما نکته‌ای که وجود دارد این است که انتقادگری ریشه در سرشت انسان دارد و گریزی از آن نیست، انتقاد برای هرکسی عامل خودشناسی است و مانع از تکرار اشتباه می‌شود هم­چنین می‌تواند بهترین روش یادگیری باشد زیرا از این طریق مطالبی را می‌توان دریافت که از هیچ راه دیگری فهم آن ممکن نیست.

 نقد شاید ابتدا تلخ باشد، اما میوه‌ی آن شیرین است. اگر افراد روحیه‌ی انتقادپذیری نداشته باشند، پیشرفتی صورت نمی‌گیرد و یا به بیانی دیگر مدام درجا می‌زنند. سعدی شیرین‌سخن در ارتباط بااهمیت انتقاد سازنده و صادقانه می‌فرماید:

یک نصیحت ز سر صدق، جهانی ارزد مشنو ار در سخنم فایده‌ی دوجهانی نیست

ازجمله فواید انتقاد می‌توان به کاهش عیوب و کاستی در امور، بهره‌گیری از تجارب و سرمایه‌های فکری دیگران، کاهش خودسری در امور، تقویت ارتباط با دیگران و... اشاره کرد.

 با تأمل در فواید و پیامدهای خوشایند انتقاد می‌توان روحیه‌ی انتقادپذیری را در خود تقویت کرد. جنبه‌ی مهم دیگری که وجود دارد نحوه‌ی برخورد و رفتار فرد نقدکننده است، چراکه اگر منتقد به‌درستی نقد نکند علاوه بر اینکه اثرات مثبت نخواهد داشت، مخرب نیز هست.

برای اینکه انتقاد درست و مؤثری داشته باشیم چه باید کرد؟

۱. در جمع انتقاد نکنیم.

۲. از مقایسه کردن فرد با دیگران بپرهیزیم.

۳. تعریف و تمجید را فراموش نکنیم درواقع فقط نقاط ضعف را در نظر نگیریم.

۴. از طعنه زدن بپرهیزیم.

۵. تنها در مورد یک موضوع واحد گفتگو کنیم.

۶. از بکار گرفتن واژه‌های (همیشه و هیچ‌گاه) بپرهیزیم نظیر؛ اصلاً خوب نبود، هیچ ارزشی ندارد، همیشه در کارها نقص و کاستی داری.

۷. در قالب پیشنهاد، حرف‌هایمان را بیان کنیم.

۸. از لحن طلبکارانه، متکبرانه و مؤاخذه کننده استفاده نکنیم.

۹. انتقاد باید در جهت رفتارهایی باشد که انسان در انجام آن مختار است، یعنی نمی‌توانیم کسی را به خاطر رفتار اشتباهی که در آن اختیار ندارد سرزنش کنیم.

۱٠. قصد تحقیر و بی‌احترامی به فرد مقابل را نداشته باشیم.

۱۱. انتقاد غرض‌آلوده نباشد.

سخن سعدی در این مورد قابل‌توجه است:

نصیحت که خالی بود از غرض چو داروی تلخ است دفع مرض

همچنین در زمان انتقاد از دیگران مواظب باشیم که دچار اشتباهات زیر نشویم:

۱. پرتاب انتقاد: اعلام انتقاد قبل از بررسی تمایل یا عدم تمایل فرد نقد شونده به دریافت نقد

۲. انتقاد ناپخته: نداشتن تجربه، دانش و تخصص لازم در خصوص موضوع انتقاد.

 کسی مشکلی برد پیش علی مگر مشکلش را کند منجلی

 امیر عدو بند مشکل‌گشا جوابی بگفت از سر علم و رأی

 شنیدم که شخصی در آن انجمن به گفتا چنین نیست یا ابالحسن

 نرنجید از او حیدر نامجوی بگفت ار تو دانی به از این به گوی

 بگفت آنچه دانست و شایسته گفت به گل چشمه‌ی خور نشاید نهفت

 پسندید از او شاه مردان جواب که من بر خطا بودم او بر صواب

 به از من سخن گفت و دانا یکی است که بالاتر از علم او علم نیست

نویسنده: سیما میزبانی، رشته‌ی بهداشت عمومی